Dünya Sağlık Örgütü'nün 2023 Kasım ayında yayımladığı rapora göre, dünyada her yıl yaklaşık 250 milyon sıtma vakasıyla karşılaşılıyor. Bunlar 85 farklı ülkede görülüyor ve 600 binden fazla kişinin ölümüne neden oluyor.
WHO, 2019'da sıtmaya karşı yapılan ve onaylanan ilk aşının yaygın olarak kullanılmasını önerdi. 2023'te ise ikinci bir aşı onaylandı. Ancak uzmanlar, iklim krizi ve artan hava sıcaklıkları yüzünden ölümcül hastalığın daha önce hiç görülmediği ülkelere bulaşmasından endişeleniyor.
İklim krizinin etkileri
İngiltere'de Wellcome Trust adlı vakfın bilim verileri bölümünde Teknoloji Yöneticisi olan Dr. İsabel Fletcher, "Hava sıcaklıklarının artması, sıtma paraziti taşıyan sivrisineklerin farklı bölgelere doğru ilerlemesini kolaylaştırıyor" diyor ve devam ediyor:
"İklim krizi, dünyada şimdiye kadar fazlasıyla soğuk olan bölgeleri bu sivrisineklerin yaşamına uygun hale getirecek. Dünya ısındıkça sivrisineklerin bulunduğu alanların da genişlemesini bekliyoruz."
Birleşmiş Milletler (BM) Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli'ne (IPCC) göre tüm ülkelerin 2020'nin sonuna kadar belirledikleri iklim hedeflerini uygulamış olması durumunda bile dünya bu yüzyılın sonuna kadar 3,2 derece ısınma yönünde ilerliyor.
Dünya liderleri, 2030'a kadar karbon emisyonlarını azaltarak küresel ısınmayı 1,5 derecenin altında tutmayı taahhüt ediyor.
KAYNAK,GETTY IMAGES
Yükselen hava sıcaklıklarının yanı sıra araştırmacılar, giderek artan yağışların ve nemliliğin, öte yandan da aşırı kuraklığın sıtma taşıyan sivrisineklerin daha hızlı büyümesine ve üremesine yol açabileceğini söylüyor.
Dr. Fletcher, "Araştırmalar, bize Brezilya ve Karayip ülkeleri gibi bölgelerde kuraklık olduğu zamanlarda insanların daha çok su depoladığını gösteriyor, bu da sivrisinkler için ideal yaşam koşulları yaratıyor. Bu yüzden de mesela kuraklık dönemlerinde dang hummasının daha çok bulaştığını görüyoruz" diyor.
Uzmanların korkusu, dang hummasında tespit edilen bu bulaşıcılığın sıtmada da yaşanması.
Öte yandan araştırmacılar, iklim krizi etkilerinin sıtmanın varolduğu bölgelerdeki bulaşıcılığını azaltabileceği, hava sıcaklıklarındaki artışın sivrisineklerin o bölgelerden ayrılmasına yol açabileceği ihtimalini de değerlendiriyor. Dr. Fletcher, bu yüzden küresel ısınmanın etkilerinin çok dikkatlice incelenmesi gerektiğini savunuyor.
Fletcher, "Gelecek için öngörülerde bulunabilirsek tehlike altındaki ülkeleri tespit edip şimdiden müdahale edebiliriz" diye konuşuyor.
Sıtmanın semptomları
Sıtma, enfekte sivrisineklerin ısırıklarıyla insanlara bulaşan parazitlerden kaynaklanıyor. Bu parazitler tekrar üreyebilmek için kan hücrelerini işgal ve yok ediyor. Hastalık erken teşhis ve tedavi edilmediği takdirde ölüme yol açabiliyor. İngiltere Ulusal Sağlık Hizmetleri'nin (NHS) sıraladığı sıtma semptomları:
- yüksek ateş, terleme ve titreme
- baş ağrısı ve kafa karışıklığı
- aşırı yorgunluk (özellikle çocuklarda)
- mide bulantısı, karın ağrısı ve ishal
- iştahsızlık
- kas ve eklem ağrısı
- sarılık
- boğaz ağrısı, öksürük ve nefes darlığı
Aşı başarısı
İklim krizi yüzünden sıtmayla mücadelemizde karşımıza yeni zorluklar çıkıyor olsa da bugüne kadar önemli atılımlar da yaşandı.
WHO; Gana, Kenya ve Malawi'de bir milyondan fazla çocuğun sıtmaya karşı aşılandığını açıkladı.
WHO'nun pilot aşı programı ilk olarak Nisan 2019'da Malawi'de başlatılmıştı. Bu programın sonucunda RTS,S/AS01 (RTS,S) adlı aşının güvenli olduğu ve kolayca uygulanabildiği, şiddetli sıtma vakalarını da ciddi oranda düşürdüğü tespit edildi.
KAYNAK,GETTY IMAGES
WHO'nun sıtmayı önleme stratejisi
WHO, sıtmayı önlemek için bir yol haritası belirledi. Sağlık örgütünün hedefleri:
- 2030 yılına kadar sıtma vakalarını en az yüzde 90 oranında düşürmek
- 2030 yılına kadar sıtma hastalığından kaynaklı ölüm oranlarını en az yüzde 90 oranında düşürmek
- 2030 yılına kadar en az 35 ülkede sıtma hastalığını tamamen yok etmek
- Sıtmanın yok edildiği ülkelerde hastalığın tekrar ortaya çıkmasını engellemek
WHO, sıtma aşısının Afrika'da yılda 40 ila 80 bin arasında çocuğun hayatını kurtarabileceğini tahmin ediyor.
WHO'nun Sıtma Aşısı Uluslararası Uygulama Programı Yöneticisi Dr. Mary Hamel, "Aşının pilot programından iki yıl sonra etkisini değerlendirebiliyoruz ve güvenli olduğunu görüyoruz" diyor ve devam ediyor:
"İki yıllık sürede şiddetli sıtma vakaları yüzünden hastaneye giriş sayıları üçte bir oranında azaldı."
RTS,S'ye ek olarak üretilen yeni aşılar da var. R21/Matrix-M adlı aşı üzerinde çalışmalar devam ediyor.
İlaç sektörü devi BioNTech ise Covid-19 aşısında kullandığı mRNA teknolojisini kullanarak yeni bir sıtma aşısı üretmeyi hedefliyor.
Aşı nasıl çalışıyor? Dünyaya yetecek kadar üretiliyor mu?
RTS,S aşısı, vücutta Plasmodium falciparum adıyla bilinen ve Afrika'da en sık görülen ve en ölümcül olan paraziti hedefliyor.
Bir kişi sıtma taşıyan bir sivrisinek tarafından ısırıldığında bu parazit ilk kanına karışıyor ve karaciğer hücrelerine bulaşıyor. Karaciğerdeki parazit bundan sonra olgunlaşıyor, çoğalıyor ve tekrar kana karışarak bu sefer kırmızı kan hücrelerine bulaşıyor ve hastalığa yol açıyor. Aşı, parazitin karaciğere bulaşmasını engelliyor
Aşının etkili olması için toplam dört doz yapılması gerekiyor. İlk üç aşı birer ay aralıklara veriliyor. Yeni doğan bebeklere aşının ilk üç dozu beşinci, altıncı ve yedinci aylarda, son doz ise 18'inci ayda yapılıyor.
KAYNAK,GETTY IMAGES
Sağlık uzmanları, ülkelerin aşıyı sıtmayı engellemek için hazırlanmış stratejilerin yanı sıra kullanmasını tavsiye ediyor.
WHO, özellikle Afrika kıtasında Sahra Çölü'nün güneyinde olmakı üzere, aşı talebinin yılda 80 milyonu aşmasını bekliyor. Dr. Hamel, artan talebin karşılanmasında zorluklar yaşanabileceğini söylüyor.
Şu anda aşıyı üreten sadece bir firma var, o da GlaxoSmithKline (GSK).
Dr. Hamel, "GSK, yılda 15 milyon doz üretmeyi planlıyor" diyor ve devam ediyor:
"Sözümüzün arkasında durmamız ve şiddetli sıtma tehlikesiyle karşı karşıya olan çocuklara yeterince aşı sağlamak için çalışmalarımızı sürdürmemiz gerekiyor."
